Układ nagrody a uzależnienie

Kto z nas nie lubi być nagradzany? Komu pochwały nie sprawiają przyjemności? Kto z nas nie czeka na słowa: super to zrobiłeś! Jednak takie wyróżnienia to chwilowy wzrost satysfakcji. Gdy pozytywne emocje opadną, czekamy na więcej. Wygląda to tak samo, jeśli chodzi o uzależnienia, które w początkowej fazie stanowią dla nas dorosłych formę nagrody, a później zamieniają się w bolesne uzależnienie. W tym artykule podejmujemy ważny temat wpływu układu nagrody na życie oraz jego związku z uzależnieniem.

Spis treści:

1. Czym jest nagroda?
2. Jak działa układ nagrody
3. Przenoszenie mechanizmu nagradzania z dzieciństwa na dorosłość
4. Związek między układem nagrody a uzależnieniem
5. Kiedy uruchamia się układ nagrody?
6. Jak wychowywać dziecko, aby nie uzależniło się od mechanizmu nagradzania?

Czym jest nagroda?

Nagroda jest symbolem wykonania wcześniej założonego planu, osiągnięcia sukcesu. To atrakcyjne zdarzenie po wykonaniu ustalonych czynności, które ma za zadanie utrwalać pożądane zachowania za pomocą bodźców. Występuje pod różnymi postaciami: materialnymi i niematerialnymi. Jakie nagradzanie daje efekty w procesie rozwoju dziecka? Najlepsze rezultaty otrzymuje się poprzez stosowanie nagród niematerialnych, jak: uznanie, pochwała słowna, dostrzeżenie wysiłków małego człowieka. Nagrody materialne, choć miłe, bywają nieefektywne ponieważ ich działanie nie prowadzi do celu, jakim jest wykonanie czynności, nauka dla siebie, a do bezrefleksyjnych dążeń dla zdobycia rzeczy materialnej.  Spada wówczas motywacja działania, rośnie chęć otrzymania kolejnej gratyfikacji.

Jak działa układ nagrody

Za działanie układu nagrody odpowiada mechanizm nagradzania. Powstaje on poprzez przyzwyczajenia związane z otrzymaniem nagrody za różnego rodzaju czynności, sukcesy. Jest to doświadczenie sprawiające nam przyjemność, którą chcemy powtórzyć. Kojarzy się z różnymi bodźcami, takimi jak np. piękny zapach, zachwycający widok, wyjątkowy smak, przyjemne myśli czy emocje.

Przenoszenie mechanizmu nagradzania z dzieciństwa w dorosłość

Otrzymywanie wielu nagród w dzieciństwie jako zachęty do działania, odnoszenia sukcesów czy po prostu dla dobrego samopoczucia może definiować działania dorosłego człowieka. Jest to utrwalony schemat przenoszony z dzieciństwa na kolejne etapy życia. Jako dziecko pracowaliśmy dla nagród pieniężnych i materialnych za dobre wyniki, na zachowanie oczekiwane przez dorosłych. Dziś dążymy, by uzyskać: pochwałę szefa, pragniemy zdobywać przysłowiowe laury w różnych dziedzinach, rzeczy materialnie, jak nowsze modele samochodów, telefonów itp. Jeśli takie obdarowywanie siebie nie przysłania nam celu życia, umiejętności pozostawania we właściwych relacjach, a nade wszystko dbania o swoje zdrowie, to taki schemat nie jest szczególnie szkodliwy. Jeżeli natomiast będziemy wykorzystywać mechanizm nagradzania pod postacią nadmiernego jedzenia, używek czy niebezpiecznych zachowań, z pewnością będziemy działać na własną szkodę.

Związek między układem nagrody a uzależnieniem

Początkiem uzależnienia może być przyjemność i satysfakcja uzyskana w wyniku zażywania substancji psychoaktywnych (zobacz też Fazy uzależnienia od alkoholu). Mechanizm warunkujący powstawanie tych odczuć bardzo często zakorzeniony jest we wspomnieniach z dzieciństwa, w pożądanych i wyuczonych schematach związanych z pozytywnymi emocjami, które rozwinęły się dzięki nagrodom stosowanym przez osoby odpowiedzialne za wychowanie.

Dorota, 35-letnia fryzjerka, całe dzieciństwo otrzymywała pochwały lub upominki materialne, nawet za niewielkie sukcesy: posprzątanie pokoju, przechodzenie z klasy do klasy itp. Jako dorosła kobieta nadal tkwi w potrzebie nagradzania siebie za wiele aktywności, np. za wykonanie pracochłonnej fryzury. Niestety Dorota zaczęła „dbać o siebie”, najpierw kieliszkiem wina, potem butelką.

Sprawianie sobie radości poprzez stosowanie substancji psychoaktywnych, wywołuje poczucie zaspokojenia, pojawia się subiektywny obraz siebie. Wizerunek ten jest jednak zaburzony przez używki. Po czasie podawana dotychczasowa dawka przestaje mózgowi wystarczać. Rośnie potrzeba przyjmowania coraz większych ilości alkoholu w celu osiągnięcia pożądanego efektu. Mózg przyzwyczaja się do podawanych specyfików uzależniających. Czerpanie przyjemności z codziennych zachowań zaczyna być trudne, a jedynym sposobem na jej osiągnięcie staje się zażywanie napojów wyskokowych w coraz większych ilościach. W momencie, gdy brakuje substancji uzależniającej, pojawia się zespół odstawienia wraz z towarzyszącymi mu licznymi objawami somatycznymi. Człowiek odczuwa stres. Mniejszy jest poziom uwalniania dopaminy, a aktywność całego układu nagrody jest obniżona.

Kiedy uruchamia się układ nagrody?

Działanie według wyuczonych przez nas mechanizmów nagradzania jest dla nas bezpieczniejsze, ponieważ znane. Jeśli naszym wzorcem w dzieciństwie było funkcjonowanie w mechanizmie kar i nagród to również w młodości i dorosłości korzystamy z tego systemu. Sięganie po używki staje się swoistą gloryfikacją sukcesów osobistych lub wykonanej pracy i prowadzi do nałogu. Człowiek przepada w świecie uzależnień, gdzie prędzej czy później doświadczy jego negatywnych skutków.

Jak więc wychowywać dziecko, aby nie uzależniło się od mechanizmu nagradzania?

Dzieci wychowujące się w systemie kar i nagród czują ogromną presję, uczą się oszukiwać, tracą motywację wewnętrzną. Mają ogromne poczucie osamotnienia i braku zrozumienia. Jak więc wychować dziecko, aby w przyszłości nie dawkowało sobie substancji uzależniających jako nagrody? Potrzeba tu wielkiej uważności na potrzeby i emocje dziecka, niezbędna jest umiejętność stawiania granic, uczenia przez naturalne konsekwencje, rozmowę o emocjach, skutkach danego zachowania. Mały człowiek potrzebuje również możliwości okazania własnych uczuć, bycia wysłuchanym. Nie powinno zaspakajać innych, a mieć możliwość poznawania siebie i swoich mocy. Aby tak mogło się stać, dorosły nie może wciąż trzymać dziecka na smyczy, na której końcu jest kara lub nagroda. To ważne zadanie dla rodziców, aby widzieli długoterminowe, potencjalne skutki takiego wychowania.

Dziecko wymaga wsparcia i akceptacji, budowania zaufania do siebie i pozytywnego obrazu. Można to wypracować za pomocą modelowania, czyli naśladownictwa zachowań dorosłych przez dzieci. W tym jednak ważna jest świadomość dorosłych i ich własne, zdrowe schematy działania oraz racjonalne podejście do systemu nagród i kar. Niestety życie w mechanizmie nagród mocno wpływa między innymi na nagradzanie siebie w dorosłym życiu poprzez stosowanie, mających dać szczęście używek, a wiemy, jakie są tego przykre konsekwencje.

W naszym Ośrodku Ośrodek Terapii Uzależnień Krajna temat układu nagrody jest bardzo często podejmowany przez uzależnionych podczas terapii, na której pokazujemy schematy stosowania substancji psychoaktywnej jako sposobu na lepsze samopoczucie, nagrodę za wysiłki oraz uczymy nowych, zdrowych sposobów radzenia bez udziału używek. Uzależnienie jest postępującą i śmiertelną chorobą. Jeśli widzisz u siebie lub u bliskich problem z nadużywaniem substancji psychoaktywnych, warto poszukać pomocy.

Jeśli problem dotyczy Ciebie lub kogoś z Twojej rodziny i szukacie możliwości leczenia w ośrodku terapii uzależnień, zadzwońcie, porozmawiamy o szczegółach tel. 531 432 011.

Bibliografia

Gola M.: Neuronalne mechanizmy zachowań nałogowych. Nałogi behawioralne (pp.54-70) Publisher: IPiN 2016

Jundziłł I.: Nagrody i kary w wychowaniu. NK Warszawa 1986

Kostowski W.: Dopamina a mechanizmy nagrody i rozwój uzależnień: fakty i hipotezy. Alkoholizm i narkomania Tom 13, Nr 2, ss. 189-212, 2000

Miśkowiec E.  Karanie i nagradzanie wprowadzeniem w swiat wartości i postaw moralnych, Edukacja elementarna w teorii i praktyce, 3-4, 2010

Rola układu nagrody. Pozyskano z: http://neuropsychologia.org/od-przyjemnosci-do-zniewolenia-rola-ukladu-nagrody